اشكال اول

سخن ما این است كه عبادت امام سجاد (ع)، با آن كمیت زیاد، نمونه‏اى بزرگ بلكه بزرگترین الگویى است كه ائمه ما براى‏ انسان‏هاى عابد و زاهد، به ثبت رسانده‏اند. دیگر این كه: رویكرد معنوى امام و توجه خاص ایشان به دعا، راز و نیاز و تعبد طاقت فرسا، عكس العملى است در قبال اوضاع و احوال اجتماعى آن‏ دوران، كه امام را به انزوا و كناره ‏گیرى از امور دنیایى و اجتماعى مجبور مى‏ساخت. و این امر، سبب مباشر براى پدید آمدن‏ تعبد بود، كه حیات امام را از زندگى دیگر امامان، متمایز مى‏ساخت. اگر چنین است كه گفتیم، پس آن چه از خود امام به ما رسیده، كه ‏در باره عبادت امیرالمومنین (ع) سخن مى‏گوید، چه توجیهى دارد. امام اعتراف كرده كه عبادت او به پایه عبادت على بن ابى طالب ‏نمى‏رسد و تنها به اندكى از عبادت آن حضرت توانایى و قدرت‏ دارد. ظاهرا این سخنان خلاف چیزى است كه ما بر آن اصرار داریم ‏و با تعبیرى كه از تعبد ارائه نمودیم همخوانى ندارد.

براى یافتن پاسخى دقیق و قانع كننده، ناگزیر از توضیح دو مطلب‏ مهم هستیم؛ الف: اصطلاح عبادت، به دو معنا آمده است: اول معناى خاص كه همان ‏نماز و روزه و حج و.. . و امورى مانند دعا، گریه و شب زنده‏ دارى است. دوم، معناى عام كه عبارت است از همه كارهاى خوب و مورد پسند شارع مقدس كه شرط قبول آن‏ها قصد قربت است. مانند صدقه دادن به فقیران همراه با قصد قربت. یا آشتى دادن دو نفر و حكم كردن بین مردم به قصد قربت. حتى آب خوردن به قصد قربت‏ نیز داخل در معناى عام عبادت است.

 ب: در بررسى تاریخ شیعه، كسانى را مى‏بینیم كه به جرم شیعه ‏بودن و پیروى ازعلى بن ابى طالب، مورد تعقیب بوده‏اند و مدام ‏عذاب دیده‏اند و شكنجه شده‏اند. آن هم به دست‏ بدترین و پست‏ ترین ‏دشمنان اسلام، یعنى امویان. حاكمان اموى، با اجیركردن راویان ‏دغل و نیرنگ باز، و جعل احادیث دروغین، براى خلفا و صحابه شان ‏و مرتبه جعل مى‏كردند و قصدشان از این كار، كم رنگ جلوه دادن ‏فضایل اهل بیت، به خصوص على(ع) بود، و در صورت توانایى، محو و نابود كردن آن فضایل. دسیسه‏ها و نیرنگ‏ بازى‏هاى حكام اموى و روش حكومتى آن‏ها، همه ‏انگیزه‏اى بود براى مسخ فضایل و مناقب امام على(ع) و از میان ‏برداشتن شان و منزلت ایشان «جابر جعفى‏» به امام سجاد(ع)، شكایت مى‏كند كه بنى‏امیه و پیروان آن‏ها، شیعیان را مى‏كشند و مولایشان على را دشنام مى‏دهند و بر بالاى منبرها و در بازارها ومیان راه‏ها و حتى در مسجد رسول خدا(ص)، برعلى لعن مى‏فرستند و كسى آن‏ها را منع نمى‏كند. و اگر كسى به قصد بازداشتن مردم، چیزى بگوید، او را دستگیر مى‏كنند و به او «رافضى‏» و«ترابى‏» خطاب مى‏كنند، و بعد او را نزد امیر خود مى‏برند. در مقابله با این اعمال خشونت‏آمیز و اهانت ‏بار، روش ائمه(ع) برعكس است. آن‏ها، قدسى بودن شخصیت على (ع) و فضایل و برترى‏هاى او را، بیان مى‏كردند و بر آن اصرار داشتند. و بدین ‏وسیله الگویى بى‏مانند و عنوانى چشم‏گیر را پیش روى مردم قرارمى‏دادند تا به اهل بیت توجه كنند و به آن‏ها گرایش یابند. حال، بعد از توضیح این دو امر، مى‏توان اشكال مطرح‏ شده را این‏گونه پاسخ گفت كه: اگر امام سجاد، عبادت على بن ابى طالب (ع) را آن گونه بزرگ مى‏شمارد و عبادت خود را در برابر آن ذره‏اى ‏بیش نمى‏بیند، معناى عام عبادت را در نظر دارد. منظور امام آن ‏است كه امام على به كارهایى پرداخت و امورى را سامان داد، كه من هنوز به آن‏ها نپرداخته‏ام. او حكومت و زمامدارى مردم را بر عهده‏ گرفت؛ در میان مردم قضاوت مى‏كرد و به كارهاى اجتماعى و عمومى‏ سرگرم بود و این‏ها امورى است كه نزد خداوند بیشترین ثواب را نسبت ‏به روزه و نماز، خمس... دارد. آن چه این معنى را تاكید مى‏كند، روایتى است از امام باقر(ع) كه در گفتگو با اصحاب و یاران خود، ازعظمت پدرش یاد مى‏كند و سعى بلیغ او را در عبادت خدا یادآور مى‏شود، و درعین حال، از برترى امام على سخن مى‏گوید و به این روش حكیمانه، درس مهمى را به یاران خود مى‏آموزد. شاید این عمل ائمه، كه برترین فضایل را به حضرت على(ع)، نسبت ‏مى‏دادند، كارى بوده است در جهت‏ حفظ تاریخ از دسیسه‏هاى بدكاران‏ و بیمه كردن آن در برابر دشمنى و كینه دشمنان و معاندان ‏خاندان اهل بیت.

 اشكال دوم

پیش از این دانستیم كه عبادت امام، امرى هدف ‏دار بوده است و دانستیم كه آن حضرت بعضى تجربه‏هاى عبادتى خود را، در برابر مردم انجام مى‏داده و ایشان را به انصراف خود از دنیا و مشغول‏ بودن به امور معنوى توجه مى‏داده است و بدین وسیله هم اسباب‏ اطمینان حكومتیان را فراهم مى‏آورده و هم با تعلیم مردم،الگویى مناسب و بى‏نظیر را پیش چشم آن‏ها قرار مى‏داده است. سؤال این جاست كه، آیا عبادت امام، صفتى عارضى براى ایشان بود و آن چه انجام مى‏داد فقط در جهت رسیدن به اهدافى بود كه ذكركردیم؟ آیا عبادت امام از جنبه اسلامى و بعد روحى خالى و تهى‏ بود؟! و آیا سزاوار است كه عبادت‏هاى عمیق و معرفت‏آموز امام را این چنین سطحى تفسیر كنیم و پدیده‏اى بدین شگفتى را فقط وسیله‏اى براى محقق كردن اهدافى چند بدانیم؟! جواب این اشكال با توضیح چند امر، آشكار مى‏گردد: اولا: پیش از این گفته شد كه سبب مباشر پدیده تعبد، كه در زندگى امام سجاد مجال بروز یافت، ظرف زمانى خاصى بود كه امام ‏را احاطه كرده بود. آرى، همان گونه كه روزگارى، امام حسن (ع)، بنا به مقتضاى زمان، مجبور به صلح گردید و امام حسین (ع) چاره‏اى جز انقلاب و براندازى حكومت وقت، نداشت، امام سجاد(ع) نیز ناگزیر به انزوا پناه برد و به عبادت پروردگار خویش مشغول ‏گردید. ثانیا: در صورتى كه امام مى‏توانست ‏با تمسك به انزوا و یارى ‏جستن از پدیده تعبد، اهداف معینى را در جهت مصالح عامه ‏مسلمین تحقق بخشد، از دست دادن این فرصت ‏شایسته امام نبود،چون او مقامى الهى داشت و امام و هادى مردم بود و مى‏بایست ‏آن‏ها را تعلیم مى‏داد و ارشاد مى‏نمود. ثالثا: براى انسانى كه به كارى عادت كرده، مثلا به عبادت، جمع‏ كردن بین عبادت خالص براى پروردگار، و توجه كردن به ‏تاثیرگذارى این عبادت در مردم، بسیار سخت و مشكل است، زیرا دراین صورت، خلوص نیت كه شرط اساسى است، به آسانى تحصیل نمى‏شود.اما آن كسى كه ایمانى عمیق و مخلصانه دارد، قادر است‏ بى آن كه ‏شائبه‏اى از شرك و ریا در عبادتش پدید آید، با عبادت خود مردم‏ را تعلیم دهد. از این رو است كه عبادت امام سجاد، مانند ندارد و زین‏العابدین، صفت مختص به اوست. پس مى‏توان تصور نمود كه عبادت‏ امام هم خالص براى خدا بود و هم وسیله‏اى براى تعلیم و ارشاد مردم و توجه دادن آن‏ها به امور معنوى خدایى.

  منبع:

این مقاله، ترجمه یك فصل از این كتاب است: الامام السجاد،(محاوله لاكتشاف دور الامام الرابع فى الامة من خلال تشخیص‏المرحلة والاهداف والوسائل التى كان یعتمد علیها فى قیادة ‏المسیرة الاسلامیة المظفرة)، حسین باقر، شماره 9 از سلسله‏«كتاب قضایا الاسلامیة معاصرة‏» حسین باقر از شاگردان شهید صدرمى‏باشد كه در باره زندگانى امام سجاد(ع) فعالیت‏هاى فكرى و قلمى ‏بسیار جالبى كرده است/ ترجمه محمد مهدى رضایى .